Stein-Kamieński (Stein) Henryk, nazwiska przybrane: S. Kamieński, H. S. Kamieński, pseud. i krypt.: Cracoviensis, Henryk Domski, Leon Domski, HSK, H. Kamieński-Domski, H. Kamieński (Domski), Henryk Konaszewicz, Krakoviensis, Krakovienzis, H. Krakowski, Krakus, Miłaszewicz, Henryk Siemieński, S. (1883–1937), krytyk literacki, publicysta, poeta, tłumacz, działacz socjaldemokratyczny i komunistyczny.
Ur. 5 IX w Warszawie w średniozamożnej rodzinie żydowskiej, był synem Hersza-Hermana (zm. 1915), agenta firm handlowych, i Bronisławy z Czamańskich (zm. 1891), starszym bratem Władysława Stein-Krajewskiego (zob.). Rodowego nazwiska Stein nigdy nie używał publicznie, posługując się w działalności i druku wyłącznie przybranym.
S. ukończył siedmioklasową szkołę realną w Warszawie. W r. akad. 1903/4 studiował jako tzw. student nadzwycz. na Wydz. Filozoficznym UJ (w kwestionariuszu wpisowym określił się wówczas jako Polak wyznania mojżeszowego) i od r. 1903 należał w Krakowie do skupiającej głównie emigrantów z Król. Pol. socjalistycznej organizacji kształcącej się młodzieży «Ruch». Po powrocie do Warszawy został 15 VII 1904 członkiem SDKPiL. Od lutego 1905 wchodził w skład redakcji jej nielegalnego organu „Czerwony Sztandar”, wydawanego nieregularnie w Zurychu, a następnie w Krakowie; zajmował się w nim sprawami technicznymi. Prawdopodobnie był współautorem broszury wydanej anonimowo nakładem tegoż czasopisma pt. Walka robotnicza pod caratem (Kr. 1905). Przetłumaczył z języka niemieckiego „Rozwój ustroju państwowego na zachodzie” K. Kautsky’ego (W. 1905) i „Nową naukę o państwie” A. Mengera (W. 1906). W l. 1905–6 kierował praską dzielnicą SDKPiL w Warszawie. Od r. 1906 był członkiem Komitetu Warszawskiego SDKPiL. Prawdopodobnie we wrześniu t.r. został na krótko uwięziony; napisał wtedy popularny, szybko włączony do kanonu ówczesnej poezji rewolucyjnej wiersz Pieśń z cytadeli, znany także jako Pieśń kazamaty lub Pieśń cytadeli (inc.: «My zamknięci w cytadeli», druk anonimowy w antologii „Zbiór pieśni”, W. [właśc. Kr.] 1909). Dn. 26 XII 1906 został ponownie aresztowany i 6 I 1907 osadzony w Cytadeli warszawskiej; 3 III t.r. otrzymał zakaz pobytu w Król. Pol. i został odstawiony, prawdopodobnie 14 III, do granicy austriackiej. Na krótko zamieszkał w Krakowie, a następnie przedostał się do Król. Pol. T.r. współredagował wydawane nieregularnie czasopismo Komitetu Łódzkiego SDKPiL „Do walki”, a także ogłosił kolejne przekłady: część pierwszą „Rewolucji socjalnej” Kautsky’ego pt. „Reformy społeczne a rewolucja socjalna” i „Walki klasowe we Francji 1848–1850” (W.) oraz „Wojnę domową we Francji” (W.) K. Marksa. T.r. został ponownie aresztowany i zesłany do Czelabińska (gub. orenburska); zbiegł stamtąd po czterech miesiącach.
Od r. 1908 przebywał S. na emigracji, m.in. w Paryżu (marzec – kwiecień 1909), Zurychu (czerwiec 1909 – luty 1910), Krakowie (luty – czerwiec 1910), następnie w Berlinie. Utrzymywał się z finansów SDKPiL i współpracował z prasą socjalistyczną, ukazującą się legalnie w Król. Pol. i Galicji. W warszawskim tygodniku „Społeczeństwo” publikował wiersze, m.in. debiutancki Duch mój – fala morza (1908 nr 6), studium teoretyczne O celu sztuki (1908 nr 18–20), szkice Frank Wedekind (1909 nr 8–10), Edgar Allan Poe (1909 nr 20–21) i Detlev von Liliencron (1909 nr 36) oraz przekłady poezji francuskiej, m.in. fragmenty poematu prozą „Pieśni Bilitis” P. Louysa (1909 nr 19). W toczonej na łamach krakowskiego miesięcznika „Przegląd Socjaldemokratyczny” dyskusji o Uniw. Warsz. uznał, że bojkot tej uczelni nie służy sprawie rewolucji (Przeciw bojkotowi uniwersytetu warszawskiego, 1908 nr 6). Pod pseud. Henryk Konaszewicz ogłosił tamże studium o „Róży” Stefana Żeromskiego pt. Śmieszna tragedia polskiej nędzy (1909 nr 16), traktując ten dramat jako chybioną apoteozę «socjalpatriotyzmu» PPS-Frakcji Rewolucyjnej. W r. 1910 był czołowym współpracownikiem działu literacko-kulturalnego legalnego warszawskiego tygodnika SDKPiL „Trybuna”; zamieścił w nim m.in. przekład wiersza F. Freiligratha „W Szwajcarii buchnął pierwszy strzał” wraz z artykułem o tym poecie (nr 15) oraz szkice Eliza Orzeszkowa (nr 9) i Marsylianka (nr 12). Współpracował też z krótkotrwałymi kontynuacjami „Trybuny”: w r. 1910 z „Młotem”, gdzie opublikował artykuły Twórczość Marii Konopnickiej (nr 12) i Tołstoj (nr 17), a w r. 1911 z „Wolną Trybuną”, „Naszą Sprawą”, „Pracą” i „Wolnym Głosem”, w którym zamieścił m.in. artykuł Maurycy Mochnacki (nr 9). W pismach tych ogłaszał następne przekłady poezji niemieckiej i rosyjskiej oraz recenzje nowości wydawniczych. W swej ówczesnej twórczości krytycznoliterackiej wyrażał pogląd, że sztuka powstająca z powiązań psychiki artysty z uwarunkowaniami społecznymi jest «ekstraktem życia, nigdy odzwierciedleniem», ale że wyraża ona uczucia i zjawiska zbiorowe, w tym klasowe. Zwracał przede wszystkim uwagę na wrażliwość społeczną pisarza, rekonstruował jego stosunek do ludu i sprawy rewolucji, krytykował przejawy anachronicznej, jak sądził, idei niepodległościowej, odcinał się jednak od tendencyjności i «ostrych akcentów programowo-partyjnych». Życzliwie, ale nie bezkrytycznie pisał m.in. o Marii Konopnickiej, Elizie Orzeszkowej, Andrzeju Strugu, Władysławie Orkanie i Wacławie Berencie, natomiast atakował ówczesną twórczość Jana Kasprowicza, Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Tadeusza Micińskiego i Jana Lemańskiego, a także autorów związanych z konserwatyzmem i endecją. W trakcie rozłamu w SDKPiL (od grudnia 1911 do listopada 1916) stał się jednym z czołowych aktywistów frakcji tzw. rozłamowców. W l. 1912–13 współredagował drukowane w Krakowie pismo Komitetu Warszawskiego SDKPiL «rozłamowców» „Gazeta Robotnicza” (nr 15/16 – 20/21); wszedł też do utworzonego w r. 1913 z członków jej redakcji Biura Zagranicznego Komitetu Warszawskiego. Brał udział w naradzie bolszewików i «rozłamowców», kierowanej przez W. Lenina w Poroninie (6–14 X 1913). Publikował artykuły i komentarze w pismach «rozłamowców» w Petersburgu: jednodniówce „Jutrznia” (lipiec 1913) i tygodniku „Nowa Trybuna” (1914) a prawdopodobnie również w pismach rosyjskich: wydawanym nieregularnie w Paryżu i Zurychu „Socjaldemokracie” oraz petersburskich: „Prosveščenie” i „Pravda”. Dn. 21 III 1914 w Krakowie na odczycie Lenina „Rosyjska socjaldemokracja a kwestia narodowa” sprzeciwił się w imieniu «rozłamowców» głoszonemu przez niego prawu do samostanowienia narodów. Po wybuchu pierwszej wojny światowej przeniósł się do Zurychu, gdzie wszedł w skład Kolegium Zagranicznego Zarządu Krajowego SDKPiL («rozłamowców») oraz Kolegium Redakcyjnego przeniesionej tam „Gazety Robotniczej”; był współautorem zamieszczonego na jej łamach anonimowego artykułu Rosja na wojnie i wojna w Rosji (1916 nr 25).
W grudniu 1915 wrócił S. po siedmioletniej emigracji do Warszawy; wszedł do Zarządu Krajowego SDKPiL («rozłamowców») i został redaktorem naczelnym „Naszej Trybuny”, legalnego tygodnika tej partii, utworzonego w październiku t.r. W artykułach publikowanych w nim regularnie od stycznia do listopada 1916, wyróżniających się erudycją i błyskotliwością, a przy tym agresywnością i skrajnością ujęcia, krytykował tradycje walk niepodległościowych, m.in. Rocznica styczniowa (nr 5), Po święcie narodowym (nr 20/21), Rocznica 5 sierpnia (nr 33), atakował Bund: Partia socjalnacjonalizmu żydowskiego (nr 17), Bund w czasie wojny (nr 19) i PPS: Z dziejów PPS (nr 24), PPS w okresie rewolucyjnym (nr 27, 30), PPS-Lewica w okresie kontrrewolucji (nr 36), Pocieszna Parodia Socjalizmu (nr 39), natomiast eksponował tradycję własnej partii: Pamięci Kasprzaka (nr 37). W jedynym na łamach „Naszej Trybuny” artykule krytycznoliterackim pt. Henryk Sienkiewicz (nr 49) podkreślał po śmierci pisarza jego niekwestionowany artyzm językowy, ale zarzucał mu pustkę ideową i fałsz historyczny. Na forum zdominowanego przez SDKPiL warszawskiego Tow. Szerzenia Wiedzy Handlowej i Przemysłowej wygłaszał prelekcje na aktualne tematy polityczne i kulturalno-oświatowe. Pod koniec listopada 1916 został osadzony w niemieckim obozie dla jeńców wojennych i osób podejrzanych politycznie w Havelbergu pod Berlinem. Zwolniony po roku, wrócił (5 XI 1917) do Warszawy i kontynuował działalność w szeregach już zjednoczonej SDKPiL: wszedł do jej Zarządu Głównego, a 2–29 XI 1918 faktycznie współredagował formalnie sygnowaną przez Bolesława Dąbrowskiego wznowioną „Naszą Trybunę”. Od 11 XI 1918 do 1 VII 1919 był członkiem Warszawskiej Rady Delegatów Robotniczych. W dn. 15–16 XII 1918 na Krajowej Konferencji SDKPiL w Warszawie wygłosił referat o sytuacji międzynarodowej. Dn. 16 XII t.r. na I Zjeździe Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP) został wybrany do jej KC oraz Centralnej Redakcji (CR). Z ramienia CR współredagował lub redagował pierwsze legalne, lecz systematycznie konfiskowane czasopisma KPRP: dziennik „Sztandar Socjalizmu” (19 XII 1918 – 18 I 1919, nominalny red. J. Ciszewski), tygodnik „Przełom” (9–26 II 1919, nominalny red. B. Dąbrowski) oraz ukazujące się trzy razy w tygodniu „Nowiny Krajowe i Zagraniczne” (15 V – 24 VI 1919, nominalny red. M. Marmurek). W pierwszym miesięczniku teoretycznym KPRP „Nowe Społeczeństwo” (całkowicie skonfiskowanym) ogłosił t.r. szkic Rozkład (z polskiej poezji wojennej) (1919 nr 1–2, przedr. w nieco zmienionej postaci pt. Literatura polska na ścieżce wojennej, w: „Na przełomie. Zbiór artykułów”, W. 1919); krytykował w nim ostro wojenną twórczość Żeromskiego, Struga i Stanisława Przybyszewskiego.
Nocą z 1 na 2 VII 1919 został S. uwięziony w X Pawilonie Cytadeli warszawskiej. Zwolniony w marcu 1920, opublikował pod przybranym nazwiskiem H. S. Kamieński przekład pracy Marksa „Praca najemna i kapitał” (W.). W poł. t.r., chory po pobycie w więzieniu, opuścił Polskę i osiadł w Berlinie, skąd często podróżował do Gdańska; w II Kongresie Kominternu (Piotrogród–Moskwa, 19 VII – 17 VIII t.r.) z nieznanych powodów nie wziął udziału, chociaż był na niego delegowany przez KPRP. Współpracował z berlińskim dziennikiem Komunistycznej Partii Niemiec „Die rote Fahne”; na jego łamach opublikował m.in. artykuł Sowjetrussland und der Frieden (1920 nr 136, przekład polski: „Z pola walki” 1986 nr 1), w którym wyraził pogląd, iż wprowadzenie zmian ustrojowych w Polsce «z zewnątrz przez obce wojska» byłoby zdecydowanie niekorzystne dla sprawy komunizmu. Opinię tę rozwinął w liście z 31 VIII 1920 do Biura Polskiego przy KC Komunistycznej Partii (bolszewików) Rosji . Jesienią t.r., podczas nielegalnego pobytu w kraju, został ponownie uwięziony. Po zwolnieniu, do września 1921, współpracował z wydawanym nieregularnie w Chorzowie, a następnie w Gliwicach, legalnym w Niemczech czasopismem Komunistycznej Partii Górnego Śląska „Czerwony Sztandar”. T.r. w opublikowanej anonimowo broszurze Wojna i pokój (Bilans wojny z Rosją Sowiecką) (Moskwa) negował m.in. tezę o narzuceniu Polsce wojny przez Rosję Sowiecką. Ogłosił wiersz satyryczny o Józefie Piłsudskim Waleczny Józio („Trybuna Komunistyczna” nr 29). Od listopada 1921 do kwietnia 1925 na łamach organu Kominternu „Internationale Presse-Korrespondenz” zamieścił ok. 40 artykułów na temat sytuacji politycznej w Polsce oraz roli i zadaniach KPRP. Pisywał też do organu Kominternu „Komunističeskij Internacional”. W lutym t.r. uczestniczył w konspiracyjnych obradach II Konferencji KPRP w Warszawie, w skład nowego KC nie został wówczas wybrany. Nawiązał współpracę z redagowanym w Sopocie, a drukowanym w Gliwicach, pismem teoretycznym KPRP „Nowy Przegląd” i zamieścił w nim m.in. artykuł Gruzja a Rosja Sowiecka (1922 nr 1–2), prezentujący punkt widzenia L. Trockiego. We wrocławskim dzienniku Komunistycznej Partii Niemiec „Schlesische Arbeiterzeitung” ogłosił m.in. artykuł zawierający negatywną ocenę powstań śląskich Das oberschlesische Proletariat in Gefahr (1922 nr 176). Latem t.r. prowadził agitację polityczną na Górnym Śląsku. Od października do listopada 1922 anonimowo publikował wiersze w satyryczno-politycznych jednodniówkach Związku Proletariatu Miast i Wsi: „Miotła”, „Nowa Miotła”, „Świeża Miotła” i „Miotła Senatorska”.
W KPRP należał S. do ultralewicowej grupy skupionej wokół Władysława Kowalskiego, pseud. Grzech (tzw. grzechiści), przeciwnej koncepcji jednolitego frontu robotniczego oraz podziałowi ziemi wśród chłopów. Popadł przez to w konflikt z zarysowującą się od II, a zwłaszcza III Konferencji KPRP (Sopot, 10–13 IV 1922, bez jego udziału) orientacją reprezentowaną głównie przez Adolfa Warszawskiego (pseud. Warski), Marię Koszutską (pseud. Wera) i Maksymiliana Horwitza (pseud. Henryk Walecki), zwaną potocznie 3W. Na IV Kongresie Kominternu (Piotrogród–Moskwa, 5 XI – 5 XII t.r.), w którym uczestniczył jako delegat KPRP, skrytykował jej kierownictwo za «oportunizm i likwidatorstwo»; utworzona wtedy Komisja Polska zajęła się rozpatrzeniem tych zarzutów, uznała je za szkodliwe i sprzeczne z przyjętą taktyką. Od stycznia 1923 do lutego 1924 był S. kierownikiem biura sowieckiej agencji prasowej «Rosta» (Rossijskoje Teliegrafnoje Agienstwo) w Berlinie. W artykule Niektóre zagadnienia taktyczne („Nowy Przegl.” 1923 nr 9), oskarżył Komintern i KPRP o «neomienszewizm» i «reformizm». Stanowisko to podtrzymał w referacie o taktyce partyjnej wygłoszonym na II Zjeździe KPRP w Bołszewie pod Moskwą (19 IX – 2 X t.r.), w którym uczestniczył na prawach gościa z głosem doradczym; uchwała zjazdowa „W sprawie sojuszu robotniczo-chłopskiego” przyjęła jednak taktykę przeciwstawną jego poglądom. Od jesieni t.r. sympatyzował z kształtującą się w RKP(b) opozycją trockistowską i pod koniec t.r. podobno wpłynął na udzielenie poparcia coraz bardziej bezwzględnie krytykowanemu w ZSRR Trockiemu przez jedną z warszawskich organizacji dzielnicowych KPRP; fakt ten uważany jest za początek dziejów nurtu trockistowskiego w polskim ruchu komunistycznym. W lutym 1924, wraz z przebywającymi na emigracji Zofią Unszlicht, Julianem Leszczyńskim i Ludwikiem Prentkim, wystąpił z tzw. tezami czwórki (opublikowane w komunistycznej prasie niemieckiej, pierwodr. polski w czerwcu pt. O kryzysie w KPRP i najbliższych zadaniach partii, „Głos Komunistyczny” 1924 nr 25), żądającymi zmiany kierownictwa partii i stworzenia w niej «kręgosłupa bolszewickiego». Konflikt w KPRP był jednym z ważniejszych wątków V Kongresu Kominternu (Moskwa, 17 VI – 8 VII 1924), na którym kolejna Komisja Polska z J. Stalinem na czele, uznała «tezy czwórki» za słuszne, a Komintern odwołał kierownictwo («3W») partii.
We wrześniu 1924 przestał S. pracować w Berlinie i wrócił nielegalnie do Polski, gdzie w październiku t.r. został dokooptowany do nowego kierownictwa KPRP. W mińskim tygodniku „Młot” opublikował t.r. Wspomnienia o Leninie (nr 32, 35–36, przedr. pt. Takt, rzeczywistość i nieprzeciętna uczciwość, w: „Polacy o Leninie. Wspomnienia”, W. 1970). W studium Przełom w Międzynarodówce i jego przyczyny („Nowy Przegl.” 1925 nr 1), skrytykował okres «radkowszczyzny i neomienszewizmu na terenie międzynarodowym» oraz «władzy Warskiego w KPRP». Po aresztowaniu w Polsce większości członków powołanego na V Kongresie Kominternu tymczasowego kierownictwa KPRP stanął, wraz z Unszlicht, na czele partii. Na zwołanym z inicjatywy ultralewicy partyjnej i zdominowanym przez jej zwolenników III Zjeździe KPRP (zmieniono na nim nazwę partii na Komunistyczna Partia Polski, KPP) (Moskwa, 14 I – 15 II 1925) wygłosił referaty o sytuacji politycznej i zadaniach partii oraz kwestii narodowościowej w Polsce, a także sformułował koncepcję podjęcia przygotowań do powstania zbrojnego; określił wówczas program PPS, prawdopodobnie jako pierwszy polski komunista, mianem «socjalfaszyzmu». Wybrany do KC KPP, został także członkiem jej Biura Politycznego. Reprezentował KPP na V Plenum Komitetu Wykonawczego Kominternu (Moskwa, 21 III – 6 IV 1925), na którym wystąpił w dyskusji nad referatem G. Zinowjewa o perspektywach międzynarodowych i sytuacji w partiach komunistycznych. Opublikował pod nazwiskiem H. S. Kamieński pracę historyczno-wspomnieniową Z walk proletariatu polskiego podczas wojny imperialistycznej 1914–1919 r. (Moskwa 1925; przekł. rosyjski W. Drzenina z przedmową J. Krasnego, Moskva 1926). Opatrzył polemiczną przedmową broszurę Antoniny Sokolicz-Merklowej „O twórczości Żeromskiego na tle rozwoju społecznego w Polsce” (Moskwa 1925), domagając się ideowego i artystycznego dowartościowania lekceważonego przez autorkę „Przedwiośnia”; w jednym z sześciu rosyjskich przekładów tej powieści („Kanun vesny”, Leningrad 1925) umieścił przychylny dla autora wstęp (tekst polski, w: „Młot” 1925 nr 105, 107–109). Prowadzona pod kierunkiem S-a polityka ultralewicowego KC KPP koncentrowała się m.in. na krytyce działalności partii komunistycznych Niemiec, Francji i Bułgarii, a także Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy oraz na organizowaniu strajków i demonstracji, które prowadziły do masowych aresztowań. W lipcu t.r., podczas pobytu w sprawach partyjnych w Moskwie, został S. skrytykowany m.in. przez Stalina, Feliksa Dzierżyńskiego i Zinowiewa, pozbawiony możliwości opuszczenia ZSRR, a 24 X zmuszony do rezygnacji z członkostwa w KC KPP. W uchwale „W sprawie działalności KC” przyjętej przez mającą charakter zjazdu IV Konferencję KPP (Moskwa, 24 XI – 23 XII), w której uczestniczył jako gość, został imiennie wraz ze zwolennikami (tzw. domszczyzną) potępiony. Brał jeszcze udział w III Konferencji Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi (Moskwa, 5–18 I 1926); po raz ostatni na forum Kominternu uczestniczył w VI Plenum jego Komitetu Wykonawczego (Moskwa, 17 II – 25 III t.r.).
Zmuszony do osiedlenia się na stałe w ZSRR, współpracował S. od kwietnia do września 1926 z moskiewskim tygodnikiem „Świt”; wchodząc zarazem w skład jego redakcji, publikował w nim komentarze polityczne o sprawach polskich, w tym zwłaszcza o zamachu majowym Piłsudskiego oraz wiersze satyryczne w cyklu „Na marginesie”, a także artykuły krytycznoliterackie (Jan Kasprowicz, nr 20) i recenzje sowieckich polskojęzycznych nowości wydawniczych. Latem t.r. został przyjęty do Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) , ale zarazem odsunięty od możliwości czynnego uprawiania polityki i skierowany do pracy kulturalnej wśród sowieckiej Polonii. Od października był przez jeden sezon raczej nominalnym dyrektorem Polskiego Studium Dramatycznego w Kijowie; nie potrafił podnieść niskiego poziomu tego amatorskiego zespołu. Opowiedział się za bardziej dogmatyczną frakcją «mniejszości» przeciw «większości» w KPP i w związku z tym popadł w konflikt z będącym zwolennikiem «większości» swoim bratem. W r. 1927 przełożył, pod krypt. HSK, opowiadanie P. Dorochowa „Nowe życie” (Moskwa) i opublikował m.in. Wspomnienia o Józefie (pseud. Dzierżyńskiego, „Z pola walki” nr 3). W l. 1927–8 ogłaszał artykuły o literaturze polskiej w moskiewskim periodyku literacko-naukowym „Krasnaja Nov’”: Stefan Żeromskij (1927 nr 6), Pšybyševskij i Danilovskij (1928 nr 1), O sovremennoj polskoj literature (1928 nr 11). W r. 1927 zgłosił pisemny akces do „Oświadczenia 83”, dokumentu działającej w ramach WKP(b) antystalinowskiej tzw. Zjednoczonej Opozycji. Wraz z Unszlicht skierował w imieniu «międzynarodowej leninowskiej lewicy» list do IV Zjazdu KPP (obradującego w Moskwie, 22 V – 9 VIII t.r); przedstawił w nim poglądy opozycji na sytuację w ZSRR i międzynarodowym ruchu komunistycznym. Autorzy listu, zlekceważeni przez adresatów, zostali bardzo ostro zaatakowani przez Horwitza w artykule „«Sekcja» polska opozycji światowej” („Pravda” nr 276 przedr. m.in. „Trybuna Radziecka” nr 35–36). Prawdopodobnie w związku z tymi wydarzeniami został S. decyzją Biura Polskiego przy KC WKP(b) usunięty w październiku z redakcji „Świtu”; za sprawą Warskiego-Warszawskiego uniemożliwiono mu w tym czasie akces do Stow. Starych Bolszewików. Dn. 21 II 1928 wraz z innymi sygnatariuszami „Oświadczenia 83” został oskarżony o trockizm, wykluczony z WKP(b) i aresztowany, a następnie w maju 1929 zesłany do łagru w Kraju Dolnowołżańskim. Kiedy w sierpniu t.r. wraz z grupą współwięźniów złożył deklarację o zerwaniu z opozycją, został zwolniony. Prawdopodobnie 6 X ponownie zadeklarował w Centralnej Komisji Kontroli WKP(b) odejście od opozycji i 4 IV 1930 przywrócono mu członkostwo WKP(b).
Po zwolnieniu z łagru zamieszkał S. w Moskwie i poświęcił się przede wszystkim pracy literacko-kulturalnej i przekładowej. Został współpracownikiem ukazującego się od r. 1929 w Moskwie wydawnictwa „Literaturnaja enciklopedija”, opracowując do niego część haseł z zakresu literatury polskiej (m.in. w tomie piątym hasło poświęcone sobie); niektóre z nich ukazywały się jednak bez jego zgody, znacznie zmienione, przeciwko czemu energicznie protestował (Do redakcji «Kultury Mas», „Kult. Mas” 1931 nr 2). Pisał też hasła dotyczące Polski do pierwszego wydania „Bolšoj sovetskoj enciklopedii”. Był nieetatowym redaktorem sekcji polskiej Centralnego Wydawnictwa Ludów ZSRR «Centrizdat». W r. 1930 przełożył pod pseud. H. Domski pamflet N. Bucharina „Kapitał finansowy w płaszczu papieskim” (Moskwa). Wszedł do redakcji moskiewskiego miesięcznika „Kultura Mas” i w l. 1930–4 publikował w nim szkice informacyjne o literaturze polskiej (Władysław Orkan, 1930 nr 5, Poezja Wygodzkiego, 1934 nr 3–4), recenzje nowości wydawniczych Polonii sowieckiej, m.in. z twórczości Heleny Bobińskiej (Romantyka filmowa zamiast dialektyki, 1931 nr 2, Ludzie „Czerwonego Frontu”, 1934 nr 2), artykuły na temat życia kulturalnego w ZSRR (O dyskusji nad metodą twórczą, 1931 nr 1, Realizm socjalistyczny, 1934 nr 2), reportaże (Wojna na Traktorstroju, 1931 nr 2) oraz wiersze satyryczne (m.in. Do biurokraty kilka przyjacielskich rad, 1930 nr 3–4). Z powodu swych tendencji «lewackich» był izolowany wśród emigracji komunistycznej; także w spojrzeniu na literaturę polską często reprezentował poglądy odosobnione w środowisku polskim w ZSRR, m.in. krytykując w wewnątrzśrodowiskowych dyskusjach idealizację tytułowego bohatera w poemacie Brunona Jasieńskiego „Słowo o Jakubie Szeli”; polemiczny był zwłaszcza wobec Jana Hempla i tzw. młodych, grupy sowieckiej Polonii, szczególnie kategorycznie odcinającej się od związków z kulturą Polski międzywojennej.
W r. 1931 został przewodniczącym nie przejawiającej większej aktywności sekcji polskiej Moskiewskiej Asocjacji Pisarzy Proletariackich. Ponownie ubiegał się w tym czasie o przyjęcie do Stow. Starych Bolszewików (nie wiadomo z jakim rezultatem). W dn. 19–20 VIII 1931 uczestniczył w Mińsku w I Wszechzwiązkowym Zjeździe Polskich Pisarzy Proletariackich; z powodu uznania na tym forum powieści Kadena-Bandrowskiego „Czarne skrzydła” za «obiektywnie rewolucyjną» został ostro imiennie skrytykowany w specjalnej uchwale zjazdowej „O tak zwanej spuściźnie literackiej” („Kult. Mas” 1931 nr 2). Dziełem życia S-a była książka Pół wieku literatury polskiej, 1875–1905 (z przedmową K. Radka, Moskwa 1931 I, dalsze tomy nie ukazały się), będąca pierwszą w piśmiennictwie polskim próbą marksistowskiej syntezy historycznoliterackiej, opartą głównie o koncepcję «równoważnika socjologicznego danego zjawiska literackiego» G. Plechanowa i poglądy estetyczne Róży Luksemburg. Rozległością uwzględnionego materiału i wyraźną świadomością metodologiczną przewyższała ona wszelkie polskie publikacje o literaturze wydane w ZSRR, nie była jednak wolna od mechanicznego socjologizowania, niekonsekwencji kompozycyjnych oraz przerostu ideowo-politycznych kryteriów ocen. Publikacja zbiegła się z rozpętaniem przez Stalina kampanii propagandowej przeciw luksemburgizmowi oraz kolejnej akcji przeciw trockizmowi, toteż środowisko polskie w ZSRR przyjęło książkę wrogo; w agresywnych recenzjach i polemikach Henryka Politura, Z. Rymaszewskiego, J. Witkowskiego i Hempla, uznano ją za «jaskrawy przykład kontrabandy trockizmu i zwulgaryzowanego luksemburgizmu» oraz przejaw «nacjonaloportunistycznej apologetyki». Zapowiedziana obszerna replika S-a nie ukazała się. W Polsce dzieło S-a zostało wyszydzone przez Kadena-Bandrowskiego, a z umiarkowaną przychylnością omówione przez Juliusza Kleinera, doceniającego metodologiczne nowatorstwo, choć przestrzegającego przed absolutyzowaniem metod socjologicznych. Karol Irzykowski, zarzucając S-owi komunistyczne doktrynerstwo, przyznawał jednak, że ma on «żywe zamiłowanie do literatury i wyczucie jej uroków większe, niżby się według jego sądów klasowych zdawało». W r. 1932 zredagował S. pod pseud. L. Domski almanach pt. Cegły i salwy. Pierwsza książka zbiorowa Sekcji Polskiej Leningradzkiej Asocjacji Pisarzy Proletariackich (Moskwa) oraz zaopatrzył w przedmowę i przekłady z języka rosyjskiego zebraną przez Unszlicht antologię „Pieśni rewolucji” (Moskwa). W r. 1933 opracował czytankę Literaturnaja chrestomatija. 6 god obučenija (Kiev). Prawdopodobnie w tym czasie został przyjęty do Związku Pisarzy Sowieckich. Na zamówienie warszawskiego tygodnika „Wiadomości Literackie” napisał sprawozdanie z I Zjazdu tej organizacji (Moskwa, 17 VIII – 11 IX 1934); omówił w nim z aprobatą m.in. zjazdowe wystąpienie Bucharina (Zjazd pisarzy sowieckich, 1934 nr 41). W toczonej t.r. wśród Polonii sowieckiej dyskusji o poezji Adama Mickiewicza stanął w jej obronie: W stulecie „Pana Tadeusza”(„Trybuna Radziecka” 1934 nr 187), Poezja Mickiewicza jako „trucizna” (tamże, nr 231). Wraz z I. Gobcem przełożył i opracował pod pseud. H. Domski „Wybór poezji. Majakowski, Biezymienski, Żarow, Swietłow, Altauzen, Utkin” (Moskwa 1934) oraz prawdopodobnie, pod pseud. J. Kamieński, książkę N. Krupskiej „Lenin. Wspomnienia” (W. 1935, nakład skonfiskowany). Przetłumaczył także pracę Lenina „O kooperacji” [b.m.r.w.]. Pracował nad książką z zakresu teorii literatury. W r. 1935 został powtórnie usunięty z WKP(b), a w r. 1936 także ze Związku Pisarzy Sowieckich, co w „Kulturze Mas” wzmiankowano z satysfakcją. Dn. 3 XI t.r. został aresztowany przez NKWD i 26 X 1937, po prawie rocznym śledztwie, rozstrzelany; został pochowany na cmentarzu Dońskim w Moskwie w anonimowej mogile zbiorowej. We wspomnieniach zapisał się jako ideowiec «jak gdyby zabłąkany w świecie dorosłych [...] niezaradny, roztargniony [...] marzyciel» (C. Budzyńska), zarazem nonkorformista o wielkiej odwadze cywilnej i poczuciu humoru, a także kobieciarz. W wydanej w r. 1934 z inspiracji polskiego MSW pracy o historii KPP (pseud. autorów Jan Alfred Reguła) określono S-a jako «umysł przy całej swej chimeryczności i absurdalnym doktrynerstwie, samodzielny, o dużych ambicjach i umiejętności oddziaływania na inteligencję partyjną». Po XX Zjeździe KPZR, w r. 1956, zrehabilitowano S-a jako ofiarę represji stalinowskich.
O stosunkach rodzinnych S-a brak bliższych informacji; był żonaty od r. 1916 z Marią, działaczką «rozłamowego» skrzydła SDKPiL, uczestniczką Międzynarodowej Konferencji Kobiet (Berno, 26–28 III 1915), wzmiankowaną we wspomnieniach Krupskiej o Leninie; małżeństwo to rozpadło się.
Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1866–1918; Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1918–1939, I; Literaturnaja enciklopedija, Moskva 1931 V (rozwiązanie pseud. Konaszewicz, na ogół mylnie przypisywanego K. Radkowi); Słownik dziennikarzy polskich 1661–1945, [b.m.r.w.]; Słown. pseudonimów, IV; Słownik współczesnych pisarzy polskich, W. 1964 II 78–9; Ślusarczyk J., Polska a państwo radzieckie. Kalendarium 1918–1939, W. 1996; Świetlikowa F., Centralne instancje partyjne KPP w latach 1918–1938, „Z pola walki” 1969 nr 4; „Wiadomości Literackie”. Bibliografia zawartości, Wr. 1999; Współcz. pol. pisarze, IV 35–6; Wykaz uczestników zjazdów KPP, „Z pola walki” 1960 nr 3; – Adamczewski J., Lenin na polskiej ziemi 1912–1914, Kr. 1987 s. 98, 196–7; Broniewski W., Sześć rosyjskich przekładów „Przedwiośnia”, „Wiad. Liter.” 1925 nr 39; Cimek H., Komuniści a Polska (1918–1939), W. 1989; tenże, Komuniści, Polska, Stalin 1918–1939, Białystok 1990; Cimek H., Kieszczyński L., Komunistyczna Partia Polski 1918–1938, W. 1984; Czubiński A., Komunistyczna Partia Polski (1918–1938). Zarys historii, W. 1985; Dymek B., Kształtowanie się myśli programowej polskiego ruchu robotniczego (1878–1948), W. 1988; Gruda H., Sprawa polska na V Kongresie Międzynarodówki Komunistycznej, „Z pola walki” 1962 nr 4; Hass L., Sprawa artykułu L. Domskiego „Rosja Radziecka a pokój”, „Z pola walki” 1986 nr 1; tenże, Trockizm w Polsce (do 1945 r.), w: Oblicza lewicy. Losy idei i ludzi, W. 1992; [Hempel J.] Wiślak J., Domski o Sienkiewiczu i niektórych innych, „Kult. Mas” 1935 nr 1–2; tenże, Nieco o Sienkiewiczu, tamże 1934 nr 1; Historia polskiego ruchu robotniczego 1864–1964, W. 1967 I (fot.); toż 1918–1939, W. 1988; Horbatowski P., W szponach polityki. Polskie życie teatralne w Kijowie 1919–1938, W. 1999; Irzykowski K., Literatura polska w zwierciadle komunisty, „Wiad. Liter.” 1933 nr 28; Iwański G., Powstanie i działalność Związku Proletariatu Miast i Wsi 1922–1925, W. 1974; tenże, Prasa Związku Proletariatu Miast i Wsi w wyborach do Sejmu i Senatu w listopadzie 1922 roku, „Roczn. Hist. Czasopism. Pol.” 1972 z. 3; Kaden-Bandrowski J., Aby go umieć bić!, „Gaz. Pol.” 1932 nr 203; tenże, Piękno bez piękna, tamże 1932 nr 210; Kleiner J., Literatura polska w zwierciadle sowieckim, „Nowe Czasy” 1935 nr 32; Klonowski S., Polska poezja rewolucyjna 1878–1945, W. 1977; Kolebacz B., Komunistyczna Partia Polski 1923–1929. Problemy ideologiczne, W. 1984; Kupczak J. M., Polacy na Ukrainie w latach 1921–1939, Wr. 1994; Lichodziejewska F., Twórczość Władysława Broniewskiego, W. 1973; Malinowski H., Powstanie i pierwszy okres działalności KPP, W. 1958; tenże, Program i polityka rolna Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (1918–1923), W. 1964; Meglicka M., Prasa Komunistycznej Partii Robotniczej Polski 1918–1923, W. 1968; Myśliński J., Polska prasa socjalistyczna w okresie zaborów, W. 1982; Nicieja S., Julian Leszczyński-Leński, W. 1979; Orzechowski M., Komunistyczna Partia Niemiec wobec problemów narodowościowych na Górnym Śląsku w latach 1922–1933, „Sobótka” 1961 nr 1; Politur H., Pół wieku literatury polskiej H. S. Kamieńskiego, „Trybuna Radziecka” 1932 nr 98; Radlak B., SDKPiL w latach 1914–1917. Formy i metody działalności, W. 1967; tenże, Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy w latach 1893–1904, W. 1979; Reguła J. A., Historia Komunistycznej Partii Polski w świetle faktów i dokumentów, Tor. 1994 s. 14, 35, 45, 77, 87, 93, 99, 103, 107, 115, 119, 123, 131, 133, 141; Rymaszewski Z., Kilka uwag krytycznych w sprawie książki tow. Kamieńskiego „Pół wieku literatury polskiej”, „Orka” 1932 nr 46; Samuś P., Dzieje SDKPiL w Łodzi 1893–1918, Ł. 1984; tenże, Edward Próchniak, W. 1983; Sierocka K., Poezja rewolucyjnego ruchu robotniczego (1886–1918), w: Obraz liter. pol. XIX i XX w., S. 5, III; taż, Polonia radziecka 1917–1939. Z działalności kulturalnej i literackiej, W. 1969; taż, Z dziejów czasopiśmiennictwa polskiego w ZSRR („Kultura Mas” 1929–1937), W. 1963; St-ski J., Po sądzie nad trockistowsko-faszystowskimi terrorystami, „Kult. Mas” 1936 nr 4–5; Stępień M., Polska lewica literacka, W. 1985; tenże, Rodowód. Studia nad socjalistyczną krytyką literacką w Polsce do roku 1918, Wr. 1983 (pseud. Konaszewicz błędnie przypisany K. Radkowi); tenże, Zagadnienia literackie w publicystyce Polonii radzieckiej 1918–1939, Wr. 1968; tenże, Ze stanowiska lewicy. Studium jednego z nurtów polskiej krytyki literackiej 1919–1939, Kr. 1974; Świetlikowa F., Komunistyczna Partia Robotnicza Polski 1918–1923, W. 1968; Tragedia Komunistycznej Partii Polski, Red. J. Maciszewski, W. 1989; Walecki H., „Sekcja” polska opozycji światowej, „Trybuna Radziecka” 1927 nr 35–36; Witkowski J., Siły napędowe i charakter rewolucji w Polsce w ocenie H. S. Kamieńskiego, „Orka” 1932 nr 50; Z dziejów polskiej prasy robotniczej 1879–1948, W. 1993; – Budzyńska C., Strzępy rodzinnej sagi, W. 1997; IV Konferencja Komunistycznej Partii Polski (24 XI – 23 XII 1925). Protokoły obrad i uchwały, W. 1972 I–II; Devjata Konferencija RKP(b). Protokoly, Moskva 1972; II Zjazd Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (19 IX – 2 X 1923), W. 1968; Koszutska M., Pisma i przemówienia, W. 1962 I–III; Krajewski W., Kancewicz J., Klonowicz S., Ludkiewicz S., Ludzie bliscy, W. 1960 s. 19, 29, 73–4, 166; Krupska N. K., Wspomnienia o Leninie, W. 1971 (dot. S-a i żony Marii); Materiały Egzekutywy Międzynarodówki Komunistycznej w sprawie Komunistycznej Partii Polski, Moskwa 1925; Polacy o Leninie. Wspomnienia, W. 1970; Rady Delegatów Robotniczych w Polsce 1918–1919. Materiały i dokumenty, W. 1962 I 568; Protokoll der Erweiterten Exekutive der Kommunistischen Internationale 21 III – 6 IV 1925, Berlin 1925; Sprawa polska na V Kongresie Międzynarodówki Komunistycznej, Moskwa 1924; Sprawozdanie ze Zjazdu Organizacyjnego Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (Zjednoczonych SDKPiL i Lewicy PPS), W. 1919; Šestoj rasširennyj plenum Ispolnitel’nogo Ispolkoma Komminterna, Moskva–Leningrad 1927; III Zjazd Komunistycznej Partii Polski. Sprawozdanie z obrad, W. 1925; Walecki H., Wybór pism, W. 1967 II; Warski A., Wybór pism i przemówień, W. 1958 II; – „Kult. Mas” 1931 nr 2; „Przegl. Poranny” 1907 nr 74, 1916 nr 20, 23; „Robotnik” 1920 nr 8, 10, 38; „Volksrecht” 1915 nr 15, 46; – AAN: ZG SDKPiL, sygn. 9/II/29 s. 71, 39 s. 134, 45 s. 28, 56–7, 63 s. 2, 4, 18, sygn. 436/I/529 (ankieta S-a jako członka WKP(b)) sygn. 9371 (teczka osobowa S-a), sygn. 7219 (teczka osobowa Władysława Steina), sygn. 15767 (teczka W. Żytłowskiego); AGAD: GGW, sygn. 2930 k. 2, 15, 30; Arch. M. Warszawy: Zarząd Żandarmerii Pow. Warsz., sygn. 126 k. 589, 590; Arch. UJ: sygn. S II 509 C (Rodowody), sygn. WF II 338 (Katalog studentów 1903/4, I półr.), sygn. WF II 339 (II półr.); – Informacje Władysława Krajewskiego z W.
Krzysztof Woźniakowski